Ε-Ξ-Α-Ι-Ρ-Ε-Τ-Ι-Κ-Ο
1. Σε πρώτο επίπεδο, η ιστορία του Έντουαρντ Σνόουντεν θυμίζει κατασκοπευτική ταινία, όμως είναι κάτι παραπάνω. Είναι μια ιστορία που μας βοηθά να κατανοήσουμε τόσο τις μεγαλειώδεις δυνατότητες της εποχής μας, όσο και τα αμείλικτα όρια που θέτει η ατομική ιδιοκτησία στη διάδοση της γνώσης και στην απελευθέρωση του ανθρώπου. Να «κατανοήσουμε» είναι μεγάλη κουβέντα. Να υποψιαστούμε θα ήταν ίσως το πιο ακριβές, ίσως και να αναθαρρήσουμε.
Η κατασκοπευτική διάσταση είναι η πιο φαντασμαγορική, η πιο πολυσυζητημένη. Όπως ο Τζούλιαν Ασάνζ, οι ιδρυτής των Γουίκιλικς, ζει πάνω από ένα έτος έγκλειστος στην πρεσβεία του Ισημερινού στο Λονδίνο, έτσι και ο 30χρονος Σνόουντεν, ο πιο διάσημος φυγάς των ημερών μας, έχει καθηλωθεί στη ζώνη τράνζιτ του αεροδρομίου Σερεμέτιοβο στη Μόσχα. Μέχρι στιγμής δεν ξέρουμε σε ποια χώρα θα καταλήξει, ενώ δεν αποκλείεται κάποιοι να τον υποβοηθήσουν να αυτοκτονήσει. Δεν άντεξε το βάρος της προδοσίας του, θα πουν… Ανοιχτό είναι και το ενδεχόμενο να συμβιβαστεί με την αμερικανική κυβέρνηση, ίσως με αντάλλαγμα τη ζωή του.
Όπως όλοι πια ξέρουμε, ο Σνόουντον δημοσιοποίησε ντουκουμέντα για το Πρίσμα (Prism) ένα πρωτοφανούς κλίμακας πρόγραμμα ηλεκτρονικής παρακολούθησης που εφαρμόζουν οι Ηνωμένες Πολιτείες όχι μόνο στο εσωτερικό της χώρας τους αλλά και σε όλο τον κόσμο. Τα ντοκουμένα αυτά δημοσιεύτηκαν στις 6 Ιουνίου στη βρετανική Γκάρντιαν και στην Ουάσιγκτον Ποστ προκαλώντας παγκόσμια αίσθηση. Την ίδια μέρα οι ΗΠΑ παραδέχτηκαν την ύπαρξη αυτού του προγράμματος και παρουσίασαν κάποιες ελάχιστα πειστικές δικαιολογίες για τη νομιμότητά του. Το υλικό της παρακολούθησης (τηλεφωνικές κλήσεις, επικοινωνία και αγορές μέσω Διαδικτύου, τραπεζικές συναλλαγές, αλληλογραφία επιχειρήσεων, ακόμα και η αναζήτηση μιας… συνταγής μαγειρικής) παραδίδεται από ιδιωτικές εταιρείες (κατονομάζονται οι Microsoft, Apple, Yahoo κ.ά.), στην NSA, τηνπανίσχυρη αμερικανική μυστική υπηρεσία. Όλοι οι κάτοικοι του πλανήτη μπορούν να φακελωθούν ενώ το υλικό της παρακολούθησης μένει αποθηκευμένο για αόριστο χρόνο -θεωρητικά για πάντα.
Όπως έχει επισημανθεί, «τους δύο περασμένους αιώνες ο έλεγχος του άνθρακα, του χάλυβα και του πετρελαίου αποτέλεσε το διακύβευμα σκληρών διεθνών συγκρούσεων». Σήμερα το διακύβευμα είναι οι πληροφορίες που η κατοχή και ο έλεγχός τους εξασφαλίζουν δύναμη, εξουσία, χρήμα. Πληροφορίες που δεν αφορούν μόνο την πνευματική ιδιοκτησία αλλά και τη ζωή και τη δράση μεμονωμένων ανθρώπων. Καιόποιος κατέχει αυτές τις πληροφορίες ελέγχει τον πόλεμο και την ειρήνη, τη ζωή και το θάνατο, την παγκόσμια κατανομή του πλούτου.
2. Οι «whistleblowers» απελευθερώνουν πληροφορίες, όχι εδάφη ή λαούς
Ο Έντουαρντ Σνόουντεν μοιάζει να ενσαρκώνει την παράδοση του μοναχικού αμερικανού ήρωα. Ένας εναντίον όλων. Ένας προδότης, ένας «υπερκατάσκοπος», για τις διωκτικές αρχές, ένας απελευθερωτής για τους λαούς. Όπως έχει ειπωθεί, οι σύγχρονοι «γουιστλμπλόουερς» (whistleblowers, αυτοί που φυσάνε τη σφυρίχτρα) δεν απελευθερώνουν λαούς και σκλαβωμένες χώρες, αλλά πληροφορίες ή καταγγέλλουν αυτούς που συλλέγουν και ελέγχουν τις πληροφορίες για να κρατούν υποδουλωμένους τους λαούς. Ο Σνόουντεν έκανε ό,τι έκανε ξέροντας το τίμημα που θα έπρεπε να πληρώσει. Όμως δεν είναι ο πρώτος, ούτε ο τελευταίος κρίκος σε μια αλυσίδα ταλαντούχων και τολμηρών ανθρώπων που έκλεψαν το μυστικό της φωτιάς από τους σύγχρονους θεούς ή που αποκάλυψαν πόσο δόλιοι, δολοφόνοι και ψεύτες είναι αυτοί οι θεοί.
Ο Σνόουντεν, όπως και ο Άαρον Σβαρτς, ο Μπράντλεϊ Μάνινγκ, ο Τζέρεμι Χάμοντ -για να αναφέρουμε μόνο αυτούς που απασχόλησαν πρόσφατα την επικαιρότητα- όλοι βρέθηκαν απέναντι στην επιχειρηματική και την κρατική εξουσία και κανείς δεν είχε υλικό όφελος. Ο πρώτος αυτοκτόνησε, ο δεύτερος δικάζεται τώρα σε στρατοδικείο ενώ ο τρίτος βρίσκεται εδώ και 16 μήνες προφυλακισμένος με κατηγορίες που επισείουν ποινή φυλάκισης από 35 χρόνια μέχρι ισόβια.
Όλοι τους νέοι, και όλοι άοπλοι ή μάλλον τα όπλα τους ήταν ψηφιακά.
Ο Μάνινγκ, ένας στρατιώτης 22 χρονών, δημοσιοποίησε το βίντεο με τους άνδρες του αμερικανικού ελικοπτέρου Απάτσι να δολοφονούν αθώους πολίτες και δύο άνδρες του Ασοσιέιτεντ Πρες -ένα δημοσιογράφο και τον οδηγό του) σε ένα δρόμο της Βαγδάτης- (και επιπλέον να το γλεντάνε!) ενώ ο 28ρονος Χάμοντ, μια μεγάλη μορφή των Anonymous, ένας χάκερ με IQ 168 και ο οποίος αυτοπροσδιορίζεται ως αναρχοκομμουνιστής, παρέδωσε στο Γουίκιλικς ντοκουμέντα για μια ιδιωτική εταιρεία, τη Στράτφορ, που χαφιέδιζε για λογαριασμό της CIA.
Mε εξαίρεση τον Χάμοντ, έναν ακτιβιστή από κούνια που μεγάλωσε σε ένα προοδευτικό οικογενειακό περιβάλλον, οι περισσότεροι ήταν αυτό που υποτιμητικά λέμε «αμερικανάκια». Όμως αυτά τα αμερικανάκια δεν έχασαν την ικανότητα να ξεχωρίζουν την αλήθεια από το ψέμα και να εξοργίζονται μπροστά στο άδικο.
Σημείο καμπής για τον 20χρονο τότε στρατιώτη Μάνινγκ ήταν η επίγνωση ότι η χώρα του δεν τον έστειλε στο Ιράκ για να απελευθερώσει αλλά για να σφάξει. Σε ηλικία 23 χρονών, όταν υπηρετούσε με διπλωματική κάλυψη ως τεχνικός της CIA στην Ελβετία, ο Σνόουντεν γνώρισε από πρώτο χέρι το απεχθές πρόσωπο της «εταιρείας». Ο ίδιος περιγράφει ένα περιστατικό που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη συνείδησή του. Όταν ήταν στη Γενεύη, οι άνδρες της CIA προσπάθησαν να στρατολογήσουν έναν ελβετό τραπεζίτη για να εξασφαλίσουν απόρρητες τραπεζικές πληροφορίες. Έτσι, τον μέθυσαν επίτηδες και τον έπεισαν να επιστρέψει σπίτι του οδηγώντας το αυτοκίνητό του. Όταν τον συνέλαβαν επειδή οδηγούσε μεθυσμένος, ο κρυφός πράκτορας της CIA προσφέρθηκε να τον βοηθήσει και κατάφερε να κερδίσει την εμπιστοσύνη του, γεγονός που κατέληξε στην πετυχημένη στρατολόγησή του. «Όσα είδα στη Γενεύη γκρέμισαν τις ψευδαισθήσεις μου για το διεθνή ρόλο της χώρας μου», λέει ο Σνόουντεν. «Συνειδητοποίησα ότι ήμουν μέρος ενός συστήματος που έκανε περισσότερο κακό παρά καλό».
Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια:
Οι περισσότεροι από τη νέα γενιά των whistleblowers δεν ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους στο πανεπιστήμιο, ενώ ο Σνόουντεν δεν τελείωσε καν το λύκειο. Άνθρωποι χαρισματικοί και ανήσυχοι, δεν άντεχαν τα καλούπια της επίσημης εκπαίδευσης. Με χιούμορ ο Σνόουντεν παραδέχεται ότι ευχαρίστως θα είχε τελειώσει το λύκειο αν εκεί διδασκόταν ένα μάθημα για το πώς κάποιος θα γίνει πολίτης σαν και αυτόν που απεχθάνεται ο Ντικ Τσένεϊ. (Πρώτος ο Τσένεϊ χαρακτήρισε τον Σνόουντεν προδότη.)Προσθέτει επίσης ότι ο χαρακτηρισμός του προδότη από τα χείλη του πρώην αντιπροέδρου είναι «η μεγαλύτερη τιμή για έναν Αμερικανό». Το Πρίσμα, εξηγεί ο Σνόουντεν, που το εισήγαγε ο Τσένεϊ επί προεδρίας Μπους, είναι ένα θηριώδες πρόγραμμα παρακολούθησης που βοήθησε την κυβέρνηση στην εξαπάτηση του λαού και στη δικαιολόγηση ενός πολέμου που τα θύματά του ήταν πάνω από 4.000 νεκροί και 32.000 ανάπηροι Αμερικανοί και πάνω από 100.000 Ιρακινοί.
Ακόμα και αν ο Σνόουντεν ή ο Μάνινγκ έδρασαν μόνοι τους, το δρόμο που ακολούθησαν δεν τον χάραξαν μόνοι τους. Είναι ένας δρόμος στρωμένος με αγώνες, με θυσίες, με νεκρούς, με οργάνωση και κίνημα, ενώ τα συνεχιζόμενα εγκλήματα της εξουσίας αναπόφευκτα φέρνουν κι άλλους σ’ αυτό το δρόμο.
Λίγο πριν βρεθεί στη Μόσχα, ο Σνόουντεν είχε απαντήσει σε ερωτήσεις που του είχαν τεθεί από αναγνώστες της Γκάρντιαν. Τότε αναφέρθηκε σε τρεις-τέσσερις διάσημους whistleblowers (ανάμεσά τους τον ελληνικής καταγωγής πρώην πράκτορα της CIA Tζον Κυριάκου) υποστηρίζοντας ότι οι διώξεις που έχουν ασκηθεί σε βάρος τους «ενισχύουν το εύρος που θα έχουν και την επιδεξιότητα που θα απαιτούν οι μελλοντικές αποκαλύψεις. Οι συνειδηποιημένοι πολίτες δεν πρόκειται αγνοήσουν το άδικο επειδή η αποκάλυψή του σημαίνει την ατομική συντριβή τους. Αντίθεται, η σκληρή αντίδραση [του κράτους] θα γεννήσει καλύτερους whistleblowers και μια εξίσου ισχυρή αντίδραση του λαού».
Κάθε χάκερ δεν είναι επαναστάτης και κάθε whistleblower δεν επιδιώκει να ανατρέψει το σύστημα. Πολλοί διάσημοι χάκερ κατέδωσαν τους συντρόφους τους, όπως ο διαβόητος Σαμπού, πολλοί συνεργάστηκαν και συνεργάζονται με ιδιωτικές εταιρείες και με μυστικές υπηρεσίες.
Στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του Ο κατάσκοπος, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Λιβάνη, ο Τζον Κυριάκου, που φέτος καταδικάστηκε σε 30 μήνες φυλάκισης επειδή έδωσε απόρρητες πληροφορίες σε δημοσιογράφο, εκφράζει ανοιχτά την εμπιστοσύνη, τη λατρεία του προς τη CIA, αλλά και την απογοήτευσή του για κάποιες στραβοτιμονιές της, όπως το βασανιστήριο του εικονικού πνιγμού. Ακόμα και τώρα ο Σνόουντον απευθύνει έκκληση στον πρόεδρο Ομπάμα να σταθεί στο χείλος του γκρεμού και να μην κατρακυλήσει στην άβυσσο, όπου άβυσσος είναι η διαρκής παρακολούθηση των πολιτών. Υπάρχει μια καλύτερη CIA, μια καλύτερη ΝSA και την θέλουμε, είναι σαν να λέμε πολλοί whistleblowers. Όμως αυτό που γεννά το σεβασμό μας είναι η επίγνωση, η αποφασιστικότητά τους να πληρώσουν το τίμημα της επιλογής τους -ανεξάρτητα από το πόσοι και ποιοι θα σταθούν όρθιοι έως το τέλος.
Το σίγουρο είναι ότι η ίδια η εποχή μας γεννά μια νέα γενιά whistleblowers που από την ίδια τους την πείρα μαθαίνουν να ξεχωρίζουν την αλήθεια από το επίσημο ψέμα. Η κατηγορία της «κατασκοπίας» δεν ευσταθεί καθώς ο Σνόουντεν, όπως και άλλοι πριν απ’ αυτόν, δεν παρέδωσαν κρατικά μυστικά σε κάποια ξένη δύναμη: απλώς αποκάλυψαν τη «βρώμικη αλήθεια» σε όλους.
Ο Σβαρτς, που οδηγήθηκε στην αυτοκτονία, έκανε κάτι λιγότερο θεαματικό αλλά εξίσου ίσως και περισσότερο σημαντικό: έδειξε πόσο ξεπερασμένη είναι η ιδιωτική ιδιοκτησία της γνώσης καθώς δημοσιοποίησε τα ηλεκτρονικά προστατευμένα ακαδημαϊκά άρθρα του ΜΙΤ στο Χάρβαρντ. Κλέφτης της σύγχρονης φωτιάς, σαν τον Προμηθέα ο Σβαρτς και πολλοί άλλοι.
H υπόθεση Σνόουντεν βρίσκεται στον πυρήνα της εποχής μας. Η προστασία της «ιδιωτικότητας», των προσωπικών δεδομένων, δεν είναι απλώς θέμα δημοκρατικής ευαισθησίας και διαφύλαξης της ατομικότητάς μας. Όπως εύστοχα έχει επισημανθεί, «τα προσωπικά μας δεδομένα έχουν σήμερα καθοριστική σημασία επειδή η ταυτότητά μας και η κοινωνική μας ύπαρξη μας κατοικοεδρεύουν όλο και περισσότερο ονλάιν. Έχουν καθοριστική σημασία επειδή σήμερα το χρήμα όλο και περισσότερο συγκεντρώνεται στα χέρια των κατόχων της πνευματικής ιδιοκτησίας, ιδίως στα χέρια των εταιρειών που δραστηριοποιούνται στον ηλεκτρονικό εμπόριο, των ίδιων ακριβών εταιρειών (Google, Yahoo, Apple, Verizon) που κατέχουν τις βάσεις δεδομένων στις οποίες έχει πρόσβαση η CIA μέσω του Πρίσματος. Στον αιώνα μας, η ψηφιακή γνώση είναι το κλειδί για την ιδιοκτησία και για την εξουσία. Οι καλοί αλγόριθμοι και οι τεράστιες βάσεις δεδομένων είναι ό,τι χρειάζεται για την επιτυχία στις πωλήσεις, για την άμυνα μιας χώρας από μια ενδεχόμενη επίθεση και για την εκλογή ενός προέδρου ή πρωθυπουργού».
3. Πρίσμα: ολική αμερικανική επιτήρηση για όλο τον πλανήτη
Οι αποκαλύψεις του Σνόουντεν για το Πρίσμα, το πιο μεγαλεπήβολο πρόγραμμα παρακαλούθησης στην ιστορία, δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Ήδη από το 1978 είχαν οριστεί με νόμο οι όροι και οι προϋποθέσεις για την ηλεκτρονική πρακολούθηση αμερικανών πολιτών εφόσον υπήρχαν υποψίες ότι αυτοί εμπλέκονται σε υποθέσεις κατασκοπίας ή εχθρικών πράξεων ενάντια στις ΗΠΑ για λογαριασμό κάποιας ξένης δύναμης.
Μετά τις 11/9 και το περιβόητο Patriot Act, αυτοί οι όροι και οι προϋποθέσεις ξεχείλωσαν σε απίστευτο βαθμό, συμπεριλαμβάνοντας στην κατηγορία των υπόπτων κάθε αμερικανό πολίτη και, αλυσιδωτά, κάθε πολίτη σε οποιαδήποτε περιοχή του κόσμου χωρίς να απαιτείται δικαστική εντολή για να προσδιοριστεί ο «στόχος», το αντικείμενο της παρακολούθησης. Tην έγκριση την παρέχει ένα μυστικό σώμα, το Fisa, του οποίου προϊσταται ένας ομοσπονδιακός δικαστής.
Ο Σνόουντεν έδωσε λεπτομέρειες αυτού του προγράμματος, το οποίο επιβεβαιώνει αυτό που ο κοινός νους γνωρίζει, δηλαδή ότι η αμερικανική κυβέρνηση και οι μυστικές υπηρεσίες της είναι ο παγκόσμιος υπερχαφιές.
Το Πρίσμα άρχισε να εφαρμόζεται από το 2007 και η εφαρμογή του συνεχίστηκε και επί Ομπάμα -γεγονός που στάθηκε καταλυτικό στην απόφαση του Σνόουντεν να δημοσιοποιήσει τα σχετικά έγγραφα, καθώς μέχρι τις εκλογές του 2008 διατηρούσε την ψευδαίσθηση ότι με την αλλαγή προεδρικής φρουράς, τα πράγματα θα άλλαζαν.
Η συζήτηση για τη σχέση ανάμεσα στις ατομικές, τις δημοκρατικές ελευθερίες και στην ασφάλεια άναψε μετά τις 11/9 και τώρα αναζωπυρώθηκε. «Οι καλοί, αυτοί που δεν έχουν τίποτα να κρύψουν, δεν έχουν τίποτα να φοβηθούν», είναι το πιο συνηθισμένο επιχείρημα. Ο διευθυντής της NSA, Κιθ Αλεξάντερ, λέει ότι τα τελευταία 12 χρόνια, το Πρίσμα συνέβαλε στην αποτροπή «50 ενδεχόμενων τρομοκρατικών επιθέσεων».Αφού το λέει ο κύριος Αλεξάντερ, η ανθρωπότητα πάει πάσο. Όχι μόνο 50, αλλά 500 μπορεί να ήταν οι επιθέσεις που αποτράπηκαν. Γιατί όχι; Και στις 8 Ιουνίου ο Ομπάμα προσθέτει: «Δεν μπορούμε να έχουμε 100% ασφάλεια και 100% προστασία της ιδιωτικής ζωής (privacy, ιδιωτικότητα) και μηδενική ενόχληση».
Το Πρίσμα δεν είναι το μόνο γεράκι στον παγκόσμιο ψηφιακό ουρανό.Πριν από τρεις μέρες ο Γκάρντιαν δημοσίευσε λεπτομέρειες για ένα άλλο μυστικό πρόγραμμα παρακολούθησης της ηλεκτρονικής αλληλογραφίας και της κίνησης στο Διαδίκτυο, που είχε εγκαινιαστεί επί Μπους και συνεχίστηκε δύο χρόνια και επί Ομπάμα, αποκαλύπτει η ίδια εφημερίδα. «Αστρικός άνεμος» είναι η κωδική ονομασία αυτού του προγράμματος που καταλύει βασικές συνταγματικές ελευθερίας των αμερικανών πολιτών. Επίσης αυτό το μήνα οΓκάρντιαν αποκάλυψε ότι η Verizon, ένας γίγαντας στον τομέα της τηλεφωνίας, παρέδιδε στη NSA στοιχεία για τις κλήσεις εκατομμυρίων πελατών της. Τα στοιχεία αυτά χαρακτηρίζονται «μεταδεδομένα» (metadata), καθώς αφορούν τη διάρκεια και τον τόπο των τηλεφωνικών συνομιλιών και όχι το περιεχόμενό τους, αν και πολλοί ειδικοί θεωρούν θολή αυτή τη διάκριση. «Ασφαλώς τα τηλεφωνήματα που κάνουμε αποκαλύπτουν πολλά, αλλά τώρα που το Διαδίκτυο έχει μπει τόσο πολύ στη ζωή μας, τα ηλεκτρονικά μας ίχνη είναι ένα χάρτης του εγκεφάλου μας σε πραγματικό χρόνο. Ένας χάρτης που δείχνει τι διαβάζουμε, τις μας ενδιαφέρει, ποιες διαφημίσεις τραβούν την προσοχή μας, σε ποιες ονλάιν συζητήσεις συμμετέχουμε και πόσο συχνά κ.λπ.», λέει ένας γνωστός αμερικανός υπερασπιστής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Η υπόθεση Σνόουντεν έχει πολλές διαστάσεις που συνδέονται με κομβικά ζητήματα της εποχής μας. Η Βρετανία, στυλοβάτης της «Συμμαχίας των Προθύμων» στους τυχοδιωτικούς πολέμους στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν, ανταμείφθηκε με την πρόσβαση στα στοιχεία που συλλέγονται μέσω του Πρίσματος, ενώ χλομές και υποκριτικές είναι οι αντιδράσεις της Κομισιόν που υποτίθεται ότι δείχνει ιδιαίτερη ευαισθησία στο θέμα της προστασίας των προσωπικών δεδομένων των πολιτών της.
Μια διάσταση που δεν έχει επαρκώς συζητηθεί είναι οι επιπτώσεις που θα έχει αυτό το παγκόσμιο ρεζιλίκι (ή μήπως καμάρι;) των ΗΠΑ στην ερευνητική δημοσιογραφία, ιδίως σε θέματα άμυνας. Εφόσον άνθρωποι σαν τον Σνόουντεν -που δεν αποκάλυψε στρατιωτικά μυστικά- κατηγορούνται για κατασκοπία, καταλαβαίνουμε πόσο δύσκολο θα είναι για όσους εργάζονται «μέσα» στο σύστημα να αποκαλύψουν στοιχεία σε δημοσιογράφους διατηρώντας την ανωνυμία τους.
Ο ίδιος ο Σνόουντεν, όταν ρωτήθηκε για το αν η αποτροπή των τρομοκρατικών πληγμάτων δικαιολογεί αυτά τα αντιδημοκρατικά προγράμματα παρακολούθησης, απάντησε: «Οι δημοσιογράφοι θα έπρεπε να κάνουν την ακόλουθη ερώτηση: “με την εφαρμογή αυτών των προγραμμάτων, αμέσως μετά τις 11/9, πόσες τρομοκρατικές επιθέσεις αποφεύγχθηαν ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ μέσω πληροφοριών από την παρακολούθηση των πολιτών, πληροφορίες ΔΕΝ μπορούσαν να συγκεντρωθούν από άλλη πηγή;” Ύστερα θα έπρεπε να ρωτήσουν πόσα προσωπικά δεδομένα έχουν καταγραφεί για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος και να αναρωτηθούμε αν άξιζε το κόπο. [Κάθε χρόνο] τα θύματα από ατυχήματα στο σπίτι, όπως οι πτώσεις στην μπανιέρ ή από σφαίρες αστυνομικών είναι περισσότερα από όσους σκοτώνουν οι τρομοκράτες, όμως μας ζητούν να θυσιάσουμε τα πιο ιερά μας δικαιώματα από φόβο μήπως γίνουμε θύματα της τρομοκρατίας».
Μέχρι στιγμής, ο Σνόουντεν δείχνει συγκινητικά αισιόδοξος: «Η αμερικανική κυβέρνηση δεν θα καταφέρει να συγκαλύψει αυτό το θέμα είτε με τη φυλάκισή μου είτε με τη δολοφονία μου. Η αλήθεια έρχεται και κανείς δεν μπορεί να τη σταματήσει».
Πράγματι η αλήθεια έρχεται, όμως δεν πέφτει από τον ουρανό, αλλά τη φέρνει η συνειδητή δράση τόσο των πολλών, όσο και των μεμονωμένων ανθρώπων.
